ملیحه محمودی بیات[1]

مقدمه

یکی از علل بحران ­های فرهنگی در جهان اسلام بخصوص در دوره معاصر را می­ توان تهاجم فرهنگی نظام سرمایه­ داری و استعمارگر به جهان اسلام و کشورهای تحت ظلم دانست. از آنجایی که رهبران و نخبگان دینی در جوامع مسلمان، در طول سال­ های متمادی نتوانسته­ اند پاسخ­ های کافی به سوالات جدید مردم و جوانان مسلمان بدهند، این امر موجب شده است که یک نوع خلأ آگاهی، معرفت شناختی و فرهنگی در میان جوانان ایجاد شود. این جوانان برای رسیدن به پاسخ مطلوب سوالات خود به ناچار، به ارزش­ها و نگرش­ های غربی متمایل و علاقمند شده، و الگوهای رفتاری، ارزشی، اخلاقی و نمادی فرهنگ آن­ها را پذیرفته و به عنوان الگوی رفتاری، به مرور در نهاد خویش نهادینه کرده اند. در شرایطی که جامعه جهانی به واسطه ارتقای تکنولوژی‌های ارتباطی، بیش از گذشته امکان برقراری تعاملات برون مرزی را بدون نیاز به هرگونه تغییر و جا به جایی تجربه می‌کند، مساجد که به مثابه بازوی اصلی در نشر دستاوردهای جوامع اسلامی محسوب می‌شوند، به طوری که بسیاری از اتفاقات مهم در عرصه مسائل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی از دریچه فعالیت‌ها و ارتباطات این بخش در سطح جهان به منصه ظهور می‌رسد با اتکاء به روشهای سنتی و فاصله زیاد از ایجاد ارتباطات و فعالیت های مجازی، جامعه مخاطبین خود را به افراد حاضر در مساجد فروکاسته است.

مسجد

ابن منظور در لسان العرب درباره مسجد می نویسد: «مسجد جایی است که در آن سجده می کنند و مفرد مساجد است. زجاج می گوید: هر جایگاهی که در آن عبادت کنند مسجد است. همانطور که پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: «جعلت لی الارض مسجدا طهورا...» ابن اعرابی می گوید: مسجد به فتح جیم ، محراب و نمازگاه خانه هاست و مسجد به کسر جیم، نماز گاه جماعات است و جمع آن مساجد است.»^[2]

در اصطلاح نیز، مسجد به محلی اطلاق می‌شود که جایگاه عبادت و خضوع در برابر حق تعالی است. مهمترین نقش مسجد، مرکزیت‌بخشی به عبادت مسلمانان در زمینی پاک و مطهّر و تعریف شده برای خداوند است.

محیطی که انسان ناپاک نباید وارد آن شود و فضا و زمینش بایستی از هر گونه پلیدی مصون باشد. مسجد، علاوه بر مرکزیت عبادی، مرکز جماعت نیز هست. این جماعت، هم برای عبادت است و هم برای یک‌پارچگی امّت و تمسّک جمعی آنان به حبل‌الله. علاوه بر این در صدر اسلام پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله وسلم)، امیران و کارگزاران حکومتی و نیز سفیران اسلام را در مسجد منصوب می نمودند و آنان را اعزام می فرمودند. موارد زیادی در این زمینه ها در کتب مختلف تاریخی می‌توان یافت به عنوان مثال در سیره ابن هشام آمده است که پس از آن که نصارای نجرانی از مباهله خودداری کردند و به تابعیت حکومت مدینه رضایت دادند، پیامبر نیز به آن‌ها فرمود که امیری را بر آن‌ها می گمارد. سپس بعد از نماز ظهر در مسجد در میان اصحاب خود نگاه کردند تا اینکه چشمشان به ابوعبیده جراح افتاد. پس او را طلبیده فرمودند: به همراه اینان برو و در میانشان بر طبق حق حکومت کن، و با این ترتیب این منصب نصیب ابوعبیده شد.^[3]

مسجد نخستین پایگاه ارتباطات بین المللی

در اسلام مسجد جایگاهی به وسعت مکتب جامع و زنده و گستره ای به پهنه آرمان های رسالت جهانی، و ظرفیتی به فراخی جهان انسانی و مقامی به بلندای تکبیر و تسبیح خدا دارد؛ طبق نصوص اسلامی، مساجد خانه های خدا در زمین اند^[4] و مسلمانان در مسجد مهمان خدا هستند.^[5] جایگاه مؤمن و نشست او برای سخن، جهان‌گردی و جهان‌نگری او در ملازمت مسجد انجام می‌گیرد.^[6] بهترین نقطه هر شهر، مسجد جامع آن شهر است و گذرگاه مساجد، معبر رحمت و برکات و نیز جایگاه فرشتگان است^[7] در بینش اسلامی تفکر و درنگ در مسجد، سودمندتر از آرمیدن در بهشت است.^[8] مسلمان تا در مسجد است، در حال عبادت و پرستش خداست^[9] و مساجد را باید بر ویرانه های کاخ های ستم طاغوت ها بر افراشت.^[10]

پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله وسلم) سفیران و نمایندگان اقوام و بلاد مختلف را در مسجد به حضور می‌پذیرفتند و با آنها به گفتگو می پرداختند و پیام آنها را می شنیدند. این دیدارها در مساجد در سال نهم هجری موسوم به عام الوفود که هیأت‌های نمایندگی متعددی برای اعلام پذیرش اسلام به مدینه می‌آمدند به طور چشمگیری افزایش یافت و مسجد النبی مرتبا شاهد حضور سفیران مناطق و طوایف مختلف بود. به عنوان مثال هنگامی که پانزده نفر از نمایندگان قبیله طی وارد مدینه شدند و به حضور پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم) آمدند ایشان در مسجد بود. آنان مرکبهای خود را کنار مسجد بستند، سپس وارد مسجد شدند و نزدیک پیامبر آمدند، آن حضرت اسلام را به ایشان عرضه فرمود و همگی مسلمان شدند.[11] چند نفر از نمایندگان بنی حنیفه نیز در مسجد به حضور رسول خدا رسیدند و سلام دادند و شهادت حق بر زبان آوردند.[12] پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم) دستور فرمود برای کسانی که از بنی مالک بودند در مسجد خیمه زدند و معمولا هر شب بعد از نماز عشاء پیش ایشان می آمد و می ایستاد و گفتگو می فرمود.[13]

نمایندگان عبدالقیس نیز با جاهای مشخص خود هنگامی که رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم) در مسجد بود آمدند و سلام دادند و پیامبر با آن‌ها به گفتگو پرداخت.[14] با این وجود اولین و اساسی ترین تحولی که در مساجد اتفاق افتاد سلب کارکرد سیاسی از مساجد بود که سنگین ترین ضربه را به موقعیت مساجد در جامعه وارد کرد.

مسجد؛ محل تلاقی عبادت و جهاد در جوامع

از آنجا که عبادت بحق و شایسته خدا، جز از طریق برپایی عدالت اجتماعی و قسط، امکانپذیر نیست، در بینش اسلامی، دنیا و آخرت ارتباط مستقیم دارد و عبادت خدا و خدمت به خلق به صورت هدفی مزدوج در آمده است.

مقام معظم رهبری می فرمایند: «مسجد مظهر آمیختگی دنیا و آخرت... در دیدگاه و اندیشه مکتب اسلام است»^[15]  مسجد الحرام نمونه مسجدی است که قبله گاه است «فول وجهک شطر المسجد الحرام»[16] و مسجد النبی صلی الله علیه و آله وسلم) در مدینه نمونه دیگری از مسجد است که پایگاه سیاسی و عملیات نظامی یک حکومت بوده است، و مسجد کوفه الگوی دیگری  است در خود حماسه های خود سازی و جهاد با نفس را همراه با شگفتی های پیکار در راه خدا، و جهاد با دشمن یکجا پرورانده است.

به این ترتیب، مسجد، ابزاری تاکتیکی و موقت تلقی نمی شود، بلکه کارکرد ذاتی آن عبادی- سیاسی است و تفاوت اصلی مساجد با معابد سایر ادیان در همین کارکردهای متنوع آن می باشد به طوری که رابطه نهضت انقلاب اسلامی با مسجد، همواره پیوندی استوار و جاودانه و استراتژیک بوده است به طوری که مساجد در عرصه های گوناگون سیاسی، فرهنگی و عبادی و ... همواره ستاد فعالیت های انقلابی بوده است به نحوی که هیچ نهاد دیگری نتوانسته و نخواهد توانست جایگزین آن شود هرچند که در دهه های اخیر با تاسیس برخی نهادها و سازمان ها برخی از فعالیت های مساجد کمرنگ شده است.

با الهام از این تفکر بنیادین اسلامی، ملت های مسلمان همواره حرکت های انقلابی و نهضت‌های رهایی بخش خود را از مساجد آغاز کرده اند؛ مساجد همواره کانون‌های الهام بخش برای مردم ظلم ستیز بوده است، بخصوص در تاریخ نهضت اسلامی که در ایران شکل گرفته است به طور قطع هسته مرکزی همه آن‌ها در مساجد تکوین یافته است. 

راههای تاثیرگذاری انقلابی-  فرهنگی مساجد در عرصه بین الملل

راههای مختلفی وجود دارد که بتوان تاثیرات فرهنگی و انقلابی مسجد را به خارج از مرز ها تسری داده و دامنه مبارزات انقلابی را به جهان اسلام و کفر منتقل نمود. برخی از این راه‌ها عبارتند از:

1. معرفی مساجد به عنوان پایگاه مبارزه با ظلم و استبداد در جهان

در منظومه فکری امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری مساجد مهم ترین پایگاه سیاسی- عبادی هستند که افراد با حضور در آن آماده جهاد با دشمنان اسلام و مستکبرین می شود و رمز پیروزی در گرو حفظ ارتباط با مساجد است، مقام معظم رهبری در بیان علت شکست انقلاب های شمال آفریقا می فرمایند:« انقلاب در این کشورها...آن روزی به شکست رفت و دوباره ملت ها استقلال خودشان را از دست دادند که رابطه خود را با مساجد و با دین و ایمان مساجد قطع کردند[17]» امام خمینی(ره) نیز مبارزه با استکبار را به محور مساجد دانسته و می‌فرمایند: «امیدوارم که مسلمان ها روز قدس را بزرگ بشمارند و در همه ممالک اسلامی ... در مساجد فریاد بزنند، وقتی یک میلیارد جمعیت فریاد کرد اسرائیل نمی‌تواند، از همان فریادش می‌ترسد».^[18] لذا اتصال مبارزات ضد استکباری با مساجد لازم است تا ضمن جلوگیری از انحراف در نهضت، عقبه مبارزات را جوانان مخلص مسجدی تامین نمایند.

2. معرفی اسطوره های انقلابی بین المللی توسط ائمه جماعات

یکی از وظایف مهم ائمه جماعات معرفی شخصیت های انقلابی جهانی به جوانان و اهالی مسجد است. یکی از این شخصیت های انقلابی شیخ زکزاکی[19] است که برترین ویژگی او این بود که از اختلافات عبور کرده بود. شیخ برای برگزاری مراسم شیعی مانند دعاها و عزاداری‌ها، مهدیه و حسینیه های زیادی تأسیس کرد. او معتقد بود مسجد خانۀ خداست و هرکس که به خدا و پیامبر اعتقاد داشته باشد، مسلمان است. این تدبیر برای حفظ وحدت توسط شیخ زکزاکی باعث شد که تعداد پیروان شیخ از تعداد شیعیان تشخیص‌داده نشود و حامیان سیاسی او در بسیاری مواقع شیعه شناخته شده‌اند.

امامان جماعت شاخص دیگری هستند که در سال های اخیر منشا فعالیت های گسترده ای علیه حکام جائر بوده اند مانند شهید شیخ نمر باقر النمر که به دست حکومت عربستان به شهادت رسید و مرحوم شیخ العمری که 45 سال از عمر خود را در زندان های سعودی گذراند و فرزند ایشان که جانشین پدر در رهبری شیعیان عربستان می باشد، همچنین شیخ عیسی قاسم رهبر شیعیان بحرین و ده‌ها عالم دیگر که با گذشتن از جان و مال خود توانسته اند تاثیر زیادی در نشر و گسترش اسلام ناب داشته باشند.

3. گسترش سنت پایگاه سازی فرهنگی در مساجد

امروزه جهان اسلام شرایط متفاوتی را تجربه می‌کند، آنچه که در شرایط کنونی با آن مواجهیم، جنگ نرم منبعث از فعالیت‌های عمدتاً رسانه‌ای و در کنار آن تولید محتوایی است که بتواند فرهنگ جوامع را شکل دهد و یا بر آن تأثیرگذار باشد، ذیل همین هدف است که غول‌های رسانه‌ای جهان با تکیه بر قدرت ارتباطات خود و از سوی دیگر به کارگیری ترفندهای مختلف در امر روابط عمومی تلاش دارند تا فرهنگ خود را به سایر جوامع، به ویژه جهان اسلام صادر کنند. در این میان مساجد در تمام نقاط جهان می توانند لنگرهای ثبات فرهنگی باشند و اجازه ندهند طوفان فرهنگ مبتذل غرب شرافت و انسانیت را به طور کامل از میان جوامع بردارد.

اسلام به همان اندازه که قداست و جایگاهی به مسجد بخشیده است، احکام و آدابی نیز بر آن مقرر داشته است، از جمله این که نباید فضای معنوی و ارزش والای مساجد را با سخنان دنیایی و کارهای بی ارزش آلوده کرد، چنین رفتارهایی می تواند نشانه سقوط جامعه و در نتیجه موجب سلب رحمت الهی باشد.^[20]و از این رهگذر مساجد می توانند در تمام جوامع، انسان‌های گرایش یافته به مادیات را به سمت معنویت رهنمون شوند.

4. توسعه فعالیت مساجد در عرصه بین الملل

برای آن که مسجدها بتوانند نقش خود را در خدمت به امت اسلامی و انتقال میراث های فرهنگی با قدرت تمام ایفا کنند، به ناچار بایستی پشتوانه‌های انسانی و فرهنگی داشته باشند؛ مساجد به دانشمندان، خطیبان و سخنرانانی که وظیفه آگاهی بخشی وایجاد حرکت در اجتماع اسلامی را بر عهده دارند، نیازمند است و این وظیفه نیز بر عهده حوزه های علمیه است تا با تربیت روحانیان و کارشناسان دینی که ضمن برخورداری از دانش و معلومات دینی با تسلط به زبان های مختلف و آشنایی با فرهنگ ملل بتوانند با حضور در مساجد کشورهای مختلف نسبت به نشرو گسترش معارف ثقلین همت گمارند؛ چه آن که امروزه بسیاری از مساجد کشورهای غیر مسلمان از وجود امام جماعت بی بهره هستند و یا این که امام جماعتی با قابلیت های لازم را ندارند، از این رو امروزه گروهی از طلاب و روحانیان سایر کشورها در ایران آموزش داده می شوند تا پس از بازگشت به کشورهای خود با تصدی امامت جماعت و سایر مناصب دینی بتوانند بر اساس کریمه«فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ »[21] ایفای نقش کنند.

دفتر مطالعات، پژوهش ها و ارتباطات حوزوی

مرکز رسیدگی رسیدگی به امور مساجد    

فهرست منابع

1. ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1408هـ.ق.
2. الزبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس (من اهر القاموس)، لبنان:منشورات دارمکتبة الحیاة، 1970م.
3. ابن هشام، عبدالملک بن هشام، سیره ابن هشام، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
4. حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل‌الشیعه، قم: موسسه آل البیت،1416ق.
5. متقی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال فی سنن الاقوال والافعال، بیروت، دارالکتب العلمیه،1419.
6. قمی، شیخ عباس، سفینةالبحار و مدینه الحکم والآثار،قم: اسوه،1414ق.
7. ابن ماجه، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، بیروت: دارالجیل،1419ق.
8. ابن سعد، محمدبن سعد، طبقات الکبری ،بیروت: دار الکتب العلمیة، 1410ق.